رابطه ارزش‏ها و ضد ارزش‏ها با انگیزش و رفتار

رابطه ارزش‏ها و ضد ارزش‏ها با انگیزش و رفتار
بر اساس دیدگاه اسلامى، پس از بررسى ارزش‏ها و ضد ارزش‏هاى انسانى، ماهیت اساسى انسان، ابعاد روحى، نیروهاى مثبت و منفى و توانایى‏هاى درونى وى این نتیجه به دست مى‏آید که رفتار آدمى هر لحظه تحت تأثیر نیروهاى مثبت و منفى است و به هر میزان که ارزش‏هاى انسانى در او تقویت شده باشد و ویژگى‏هاى انسانِ رشد یافته و کامل اسلامى بر او حاکم باشد و در جهت قرب الهى گام بردارد، به همان میزان نیز انگیزه‏ها و جاذبه‏هاى معنوى در او کارساز خواهد بود و به عکس، به هر اندازه که نیروها و ارزش‏هاى منفى بر وجود او حاکم باشد، رفتار او توسط انگیزه‏هاى پست شکل مى‏گیرد.
در حدیثى که شیعه و سنّى روایت کرده‏اند، این چنین آمده است: از امام صادق علیه‏السلام سؤال شد: ملائکه برترند یا بنى‏آدم؟ حضرت فرمود: حضرت على علیه‏السلام فرمود: «اِنَّ اللّهَ عزَّوجلَّ رَکّبَ فِى الملائکةِ عقلاً بلا شهوةٍ، ورَکّبَ فِى البهائِم شهوةً بلا عقلٍ، ورَکّبَ فی بنیآدمَ کلیهما. فَمَن غَلبَ عقلَه شهوتُه فهو خیرٌ مِن الملائکةِ، ومَن غَلبَ شهوتَه عقلَه فهو شرٌّ مِن البهائِم»(57)؛ خداوند عزّ وجل ملائکه را با ترکیبى از عقل محض بدون شهوت و حیوانات را با ترکیبى از شهوت بدون عقل آفرید، ولى در انسان، عقل و شهوت (سرشت فرشته و سرشت حیوان) را با یکدیگر ترکیب کرد. پس هر کس عقلش بر شهوت وى غلبه کند، از فرشتگان برتر است و هر کس شهوتش بر عقلش غلبه نماید، از چارپایان پست‏تر مى‏باشد.
این ترکیب انسان ـ به تعبیر حدیث ـ از جنبه فرشته‏اى و جنبه حیوانى، قهرا در انسان دو گرایش متضاد به وجود آورده است: گرایش آسمانى و گرایش زمینى. آن‏گاه خدا به انسان نیروى شناخت و اراده آزاد داده و او را در میان این دو راه مختار کرده است تا یکى را انتخاب کند:(58)
«إنّا هَدیناهُ السَّبیلَ إمّا شاکرا و امّا کفورا» (انسان: 3)؛ به تحقیق، ما راه (حق و باطل) را به انسان نمودیم، حال یا هدایت را مى‏پذیرد و سپاسگزار مى‏گردد و یا ناسپاس.
ابعاد سه‏گانه نیازهاى انسان
گفته مى‏شود: اصولاً انسان بدون انگیزه دست به هیچ کارى نمى‏زند. پس هر رفتارى بر اساس انگیزه‏اى است. از طرف دیگر، هیچ انسانى داراى انگیزه‏اى نمى‏شود، مگر بر اساس نیازى که براى او مطرح شده است؛ یعنى انسان براى پاسخ‏گویى به نیازش، داراى انگیزه مى‏شود و با برانگیخته شدن، رفتارى از او سر مى‏زند.
از این رو، لازم است پیش از بحث از انگیزه‏هاى انسان و تعیین انگیزه‏هاى متعالى و ارزشمند، نخست نیازهاى انسان را بررسى کنیم.
نیازهاى اساسى انسان که همه آن‏ها در جریان فعالیت «صیانت ذات» بروز مى‏کند، در سه بعد اسامى مطرح مى‏گردد:
1. صیانت ذات در بعد حیات طبیعى محض؛ مانند نیاز به غذا، مسکن، بهداشت، تولید مثل و دفاع از هرگونه عامل مخلّ حیات؛
2. صیانت ذات در بعد روانى و شخصیتى؛ نیازهاى انسان در این بعد عبارت است از: آرامش روانى و تنظیم ارتباط منطقى بین عوامل برون ذاتى و درون ذاتى و حفظ وحدت و هماهنگى عناصر تشکیل‏دهنده شخصیت و حفظ آن از اختلالاتى که مى‏تواند سلامت شخصیت را تهدید کند؛ مانند چند شخصیتى یا تلاشى آن.
3. صیانت ذات در بعد تکاملى شخصیت؛ انسان در این بعد، داراى نیازهاى بسیار بااهمیت است که مذاهب الهى و اخلاقیون و مکاتب حقوق و مقررات سازنده و پیشرو واقعى، آن‏ها را مطرح و شخصیت آدمى را به وسیله رفع آن نیازها در گذرگاه تکامل به ثمر مى‏رسانند.(59)
مهم‏ترین نیازهاى بشر از نظر قرآن(60)
قرآن در آیات زیبا و دلنشین خود، سه چیز را به عنوان شدیدترین نیازمندى‏هاى بشر یاداورى مى‏کند:
«تُؤمنون بِاللّه‏ِ ورسولِه وتُجاهدونَ فی سبیلِ اللّه‏ِ باَموالِکم واَنفسکم» (صف: 11)؛
1. ایمان به «اللّه‏»؛ یعنى ایمان به این که جهان صاحبى دارد به نام «خدا». به عبارت دیگر، تفسیرى روحانى از جهان.
2. ایمان به رسول خدا و رسالت او؛ یعنى ایمان به تعلیمات آزادى‏بخش و حیات‏آفرینى که تکامل اجتماع را بر مبناى وحیانى و روحانى توجیه کند و به زندگى صورى رنگ معنوى بخشد.
3. جهاد با مال و نفس در راه خدا؛ یعنى آزادى معنوى نیازى مبرم‏تر از این نیازها براى بشر نمى‏توان یافت.(61)
از همین روست که قرآن کریم نسبت به توجه به خدا و رسول خد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و جهاد در راه او اهتمام خاصى نشان مى‏دهد. در آیه ذیل، خداوند تعالى نسبت به کسانى که پدران، پسران، برادران، همسران، خویشاوندان، اموال، تجارت و منازل خود را از خدا و رسول اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و جهاد در راه او بیش‏تر دوست دارند، مى‏فرماید که از هدایت الهى محروم بوده، باید منتظر عذاب او باشند:
«قُل إن کانَ آباؤکم وأبناؤکُم... اَحبَّ اِلیکم مِن اللّه‏ ورسولِه وجهادٍ فی سبیلِه فتربَّصوا حتّى یَأتِىَ اللّه‏ُ بِأمرهِ واللّه‏ُ لا یَهدىِ القَومَ الفَاسقینَ» (توبه: 24)
اصالت نیازهاى فطرى
چرا یک دانشمند یا محقق ساعت‏هاى طولانى وقت خود را صرف یافتن مطلبى علمى مى‏کند و آن چنان غرق مى‏شود که کلیه فعالیت‏هاى دیگر و لذات مادى را فراموش مى‏کند و گاه متوجه اتفاقات آشکارى که در محیط مطالعه او رخ مى‏دهد نمى‏شود؟ چرا یک رزمنده بسیجى خود را از تمام وابستگى‏هاى مادى و عاطفى جدا مى‏کند و حتى از فکر درباره آن‏ها رنجور مى‏گردد؟ چرا یک ورزشکار در اندیشه پیروزى در مسابقات ملى و جهانى، ماه‏ها و بلکه سال‏ها تمرینات طاقت‏فرسا را از جان و دل مى‏پذیرد؟ و چرا فردى حاضر مى‏شود با تمام وجود، مال و منال خود را در راه دفاع از حق صرف کند؟ و در مقابل، دیگرى لحظه به لحظه شب و روز خود را در اندیشه منافع شخصى و کسب سود و لذات مادى از هر راه و به هر وسیله‏اى مى‏گذراند؟
مسلّما نیازهاى زیستى انسان نمى‏تواند توجیه‏گر این گونه رفتارهاى متنوع و پیچیده باشد. از این رو، بحث «نیازهاى فطرى» مطرح مى‏شود. خواسته‏هاى فطرى آن نیازهایى است که ناشى از ساختمان طبیعى بشر است؛ یک سلسله امورى که هر کس به موجب آن که بشر است، خواهان آن‏هاست و هنوز هم کسى مدعى نشده که رمز آن‏ها را کشف کرده است؛ مثلاً، بشر علاقه‏مند به تحقیق و کاوش علمى است، همچنین به مظاهر جمال و زیبایى علاقه دارد، به تشکیل کانون خانواده و تولید نسل با همه زحمت‏ها و مرارت‏هایش علاقه‏مند است، به هم‏دردى و خدمت به هم‏نوع احساس علاقه مى‏کند. اما چرا بشر علاقه‏مند به تحقیق است؟ این حس کاوش و حقیقت‏جویى چیست؟ چرا بشر علاقه‏مند به جمال و زیبایى است؟ چرا در انسان حس هم‏دردى و ترحّم نسبت به دیگران وجود دارد؟ این‏ها یک سلسله سؤالاتى است که وجود دارد. ما خواه جواب این «چرا»ها را بدانیم و خواه ندانیم، چیزى که براى ما قابل تردید نیست این که خواسته‏هاى مزبور فطرى است و غیر قابل انکار.(62)
ممکن است کسانى در شرایط مخصوصى با یکى از تمایلات فطرى خود مبارزه کنند و آن را در درون خویش خاموش نمایند، ولى عمل آنان هرگز نمى‏تواند واقعیت فطرى و خاصیت سرشتى نوع بشر را از میان ببرد.
به عنوان مثال، تمایل جنسى، که یک غریزه انکارناپذیر بشرى است، نزد بسیارى از تارکان دنیا و مرتاضان به دست فراموشى سپرده شده، اما هرگز نمى‏تواند این واقعیت فطرى را نابود کند و وجود آن را در بشر انکار نماید. همچنین کسانى که فطرت ایمانى و اخلاقى را در خود نادیده گرفته و نداى باطنى آن را نشنیده‏اند و عمرى با این خواهش وجدانى خود مبارزه کرده و خویش را غیر ملتزم به دین بار آورده‏اند، نمى‏توانند فطرت ایمان و اخلاق را در بشر انکار نمایند. انحراف آنان از صراط مستقیم فطرت، ربطى به واقعیت وجدان طبیعى و ساختمان فطرى ایمانى و اخلاقى بشر ندارد. (63)
انواع دسته‏بندى نیازها، انگیزه‏ها و امیال
در زمینه این که انسان داراى چه نیازهایى است و در نفس او چه امیالى وجود دارد، روان‏شناسان تحقیقاتى انجام داده‏اند و نیازها و کشش‏هاى درونى انسان را شناسایى و دسته بندى کرده‏اند. در عین حال که درباره این تقسیمات جاى بحث فراوان است، در این جا گزارشى اجمالى از انواع این دسته‏بندى‏ها ارائه و دیدگاه اسلامى توضیح و تبیین مى‏شود:
دسته‏بندى نخست
یکى از دسته‏بندى‏هاى مهم و معروف در روان‏شناسى، تقسیم کشش‏هاى درونى به چهار قسم غرایز، عواطف، انفعالات و احساسات است.
1ـ غرائز: کشش‏هاى درونى مربوط به نیازهاى حیاتى که با اندام‏هاى بدن ارتباط دارد، «غریزه» نامیده شده است؛ مثل غریزه خوردن و آشامیدن که هم نیاز طبیعى انسان را رفع مى‏کند و هم با اندام گوارشى ارتباط دارد.
2ـ عواطف: میل‏هایى است که در رابطه با انسان دیگر پدید مى‏آید؛ مثل عاطفه والدین به فرزند و به عکس و یا کشش‏هاى گوناگون ما نسبت به انسان‏هاى دیگر. هر قدر رابطه طبیعى، معنوى یا اجتماعى بیش‏تر باشد، عاطفه قوى‏تر مى‏شود.
3ـ انفعالات: انفعالات یا «کشش‏هاى منفى» مقابل عواطف و عکس آن است؛ یعنى حالتى روانى که بر اساس آن، انسان به دلیل احساس ضرر یا ناخوشایندى، از کسى فرار یا او را طرد مى‏کند. نفرت و خشم و کینه و امثال آن‏ها جزو انفعالات محسوب مى‏شود.
4ـ احساسات: طبق برخى از اصطلاحات، احساسات حالت‏هایى است که از سه مورد مذکور قبلى، شدیدتر بوده و تنها به انسان اختصاص دارد. سه مورد قبل کم و بیش در حیوانات نیز موجود است، ولى احساسات ویژه انسان است؛ مثل احساس تعجب، استحسان، تجلیل و عشق... تا برسد به احساس پرستش.(64)
دسته‏بندى دوم
از یک دیدگاه، نیازهاى بشر به دو نوع اصلى و شاخه‏هاى فرعى تقسیم شده است:
1ـ نیازهاى اوّلى: این نیازها از عمق ساختمان جسمى و روحى بشر و از طبیعت زندگى اجتماعى سرچشمه مى‏گیرد. تا انسان، انسان است و تا زندگى وى زندگى اجتماعى است، این نوع نیازمندى‏ها هست. این نیازمندى‏ها خود سه قسم است:
الف ـ جسمى: از قبیل نیاز به خوراک، پوشاک، مسکن و همسر.
ب ـ روحى: از قبیل علم، زیبایى، نیکى، پرستش، احترام و تربیت.
ج ـ اجتماعى: از قبیل معاشرت، مبادله، تعاون، عدالت، آزادى و مساوات.
2ـ نیازهاى ثانوى: نیازهایى است که از نیازهاى اوّلى ناشى مى‏شود. نیاز به انواع ابزار و وسایل زندگى، که در هر عصر و زمانى با عصر و زمان دیگر فرق مى‏کند، از این نوع است.
نیازهاى اوّلى، محرّک بشر به سوى توسعه و کمال زندگى است. اما نیازهاى ثانوى ناشى از توسعه و کمال زندگى است و در عین حال، محرّکى به سوى توسعه بیش‏تر و کمال بالاتر.
تغییر نیازها و نو و کهنه شدن آن‏ها مربوط به نیازهاى ثانوى است. نیازهاى اوّلى نه کهنه مى‏شود و نه از بین مى‏رود؛ همیشه زنده و نو است. برخى از نیازهاى ثانوى نیز چنین است. از آن جمله است: نیازمندى به قانون. این نیاز ناشى از نیاز به زندگى اجتماعى است و در عین حال، همیشگى مى‏باشد. بشر هیچ زمانى بى‏نیاز از قانون نخواهد بود.(65)
دسته‏بندى سوم(66)
از نظرگاهى دیگر، خواست‏هاى انسان به دو دسته فردى و اجتماعى تقسیم مى‏شود. امیال غریزى معمولاً از دسته فردى است. سایر امیال از جمله عواطف، غالبا جنبه اجتماعى دارد. انفعالات نیز همین گونه است: گاه آدمى از خطرى براى جان خود مى‏ترسد، ولى گاه خطرى جامعه را تهدید مى‏کند.
دسته‏بندى چهارم
از نگاهى دیگر، خواست‏ها به دو قسم تقسیم شده است:
1ـ مادى: خواست‏هایى است که با ارضاى آن‏ها، نیاز بدن تأمین مى‏شود؛ مثل غرایز.
2ـ روحى: خواست‏هایى است که پس از تأمین نیازهاى بدن نیز ظهور مى‏یابد؛ مثل نیاز به شادى. گرچه تن سالم است، ولى ممکن است روان، شاد نباشد.
دسته‏بندى پنجم
در بحث خودشناسى، تقسیمى انجام گرفته و بر اساس آن خواست‏ها به دو دسته تقسیم شده است:
1ـ خواست‏هایى که در جهت حفظ بقا و موجودیت است؛ خواست‏هایى که ارضاى آن‏ها به بقاى آدمى کمک مى‏کند؛ مانند میل به خوراک و پوشاک و غریزه صیانت.
2ـ خواست‏هایى که در جهت تحصیل کمالات وجودى است؛ اقتضاى این دسته از تمایلات، تکامل وجود است. این خواست‏ها در جهت حفظ موجودیت نیست، بلکه در جهت تکامل یافتن وجود مفروض است.
دسته‏بندى ششم
از منظرى دیگر، انگیزه‏هاى انسان به سه نوع عمده تقسیم شده است:
1ـ انگیزه‏هاى پندارى: این انگیزه‏ها از هیچ واقعیت عینى نشأت نمى‏گیرد، بلکه شکل گرفته از مجموعه‏اى از پندارها و خیالات شعارگونه و بى‏محتواست که گاه براى پیشبرد اهداف خاصى ایجاد و پى‏گیرى مى‏شود.
2ـ انگیزه‏هاى مادى: انگیزه‏هایى است که از یک واقعیت عینى مایه مى‏گیرد و در محدوده نیازهاى مادى انسان مطرح مى‏شود و از این رو، کاربرد محدودى دارد و نمى‏تواند در زمینه‏هاى معنوى کارآیى داشته باشد و انسان را به تلاش وادارد.
3ـ انگیزه‏هاى معنوى: این انگیزه‏ها علاوه بر این که از واقعیت‏هاى عینى و نفس‏الامرى سرچشمه مى‏گیرد، با ورود به حیطه روح و روان آدمى، از کاربردى وسیع برخوردار است. این انگیزه به دو شکل ظاهر مى‏شود:
الف. انگیزه‏هاى والاى انسانى؛
ب. انگیزه‏هاى الهى.(67)
دسته‏بندى هفتم
از دیدى دیگر، تمایلات آدمى را به دو مرحله تقسیم کرده‏اند:
1. آنچه جنبه مادى و تنکرد شناسانه دارد؟
2. آنچه جنبه روانى دارد، اما از خواست‏هاى عالى روحى است؛ مثل آرمان‏خواهى و آزادى‏طلبى.
دسته‏بندى هشتم
بر اساس تقسیم دیگر، گرایش‏هاى انسان را مى‏توان به دو دسته گرایش‏هاى مقدس و نامقدس تقسیم کرد:
1ـ گرایش‏هاى نامقدس:گرایش‏هاى نامقدس همان جاذبه‏هاى مادى و طبیعى است که بر خودمحورى استوار است؛ یعنى گرایش‏هایى که در نهایت امر در آن‏ها خودِ فردى مطرح است و اگر غیرمحورى هم هست، مثل حیوان در حدود بقاى نوع در محدوده غریزه است. به علاوه، انسان در وجدان خود قداستى براى آن‏ها قایل نیست.
2ـ گرایش‏هاى مقدس: در مقابل، یک سلسله گرایش‏هاى خاص نیز در انسان هست که از یک سو، مى‏توان آن‏ها را گرایش‏هایى دانست که بر اساس خودمحورى یا غیر محورى غریزى استوار نیست و مى‏توان آن‏ها را «گرایش‏هاى مقدس» نامید؛ یعنى گرایش‏هایى که انسان در وجدان خود براى آن‏ها نوعى قداست، برترى و سطح عالى قایل است، که هر انسانى به هر میزانى که از این گرایش‏ها بیش‏تر برخوردار باشد، متعالى‏تر است. این گرایش‏ها مادى نبوده، بلکه جاذبه‏هایى معنوى است که انسان را به سوى کانون‏هاى غیر مادى مى‏کشاند.(68)
دسته‏بندى نهم
بعضى به دنبال تقسیم قبلى، آرمان‏هاى والاى انسانى را به سه دسته تقسیم کرده‏اند:
1ـ حقیقت جویى، شناخت واقعیات و حقایق؛
2ـ فضیلت‏خواهى، عدالت، حریّت و مانند آن؛
3ـ زیبایى‏طلبى؛ مطلق زیبایى‏هایى که علاقه انسان به آن‏ها تعلق مى‏گیرد که بسیار متفاوت است: برخى مربوط به دیدنى‏ها است و برخى به شنیدنى‏ها و بعضى مربوط به تخیّل چون شعر.
دسته‏بندى دهم
بعضى همان دسته‏بندى پیش را انجام داده، به اقسام مذکور، دو قسم دیگر نیز اضافه کرده‏اند:
1. حقیقت‏جویى؛
2. فضیلت‏خواهى؛
3. زیبایى‏طلبى؛
4. گرایش به خیر و فضیلت؛
5. حس مذهبى یا عشق و پرستش.
برخى از قایلان این تقسیم گفته‏اند: «حس مذهبى» نیز خواستى است در عرض چهار خواست دیگر و بعضى دیگر، آن چهار قسم را نیز در شعاع این پنجمى قرار داده‏اند.
از آن جا که یکى از تقسیمات مهم در باب انگیزه‏هاى انسان، این تقسیم مى‏باشد، درباره آن توضیح بیش‏ترى ارائه مى‏گردد. براى این منظور، نخست به ویژگى کلى اقسام اشاره مى‏شود و سپس هر یک از آن‏ها با شرحى مختصر، تبیین مى‏گردد.
ویژگى و منشأ اساسى جاذبه‏هاى معنوى
همان گونه که اشاره شد، ویژگى گرایش‏هاى مقدس ـ که گاه از آن‏ها به عنوان «کشش‏ها» یا جاذبه‏هاى معنوى نیز تعبیر مى‏شود ـ این است که اولاً، با خودمحورى قابل توجیه نیست و اگر کسانى توجیهاتى کرده‏اند، همه محل بحث و اشکال است. ثانیا، شکل انتخابى و آگاهانه دارد و به هر حال، امورى است که ملاک و معیار «انسانیت» شناخته مى‏شود. اگر تمام مکتب‏هاى جهان را «انسانیت» دم مى‏زند، «انسانیت» یعنى همین گرایش‏ها؛ یعنى غیر از این‏ها چیزى نیست. امروز نیز تمام مکتب‏هاى دنیا ـ اعم از مکتب‏هاى الهى، مادى و شکّاک ـ مسائلى را در مورد انسان مطرح مى‏کنند که مافوق حیوانى تلقى مى‏شود.(69)
اصولاً گرایش‏هاى معنوى و والاى بشر، زاده ایمان و اعتقاد و دل‏بستگى‏هاى او به برخى حقایق در این جهان است که آن حقایق هم ماوراى فردى است ـ عام و شامل است ـ و هم ماوراى مادى است ـ یعنى از نوع نفع مادى نیست. این گونه ایمان‏ها و دل‏بستگى‏ها به نوبه خود، مولود برخى جهان‏بینى‏ها و جهان‏شناسى‏هاست که یا از طرف پیامبران الهى علیهم‏السلام به بشر عرضه شده و یا برخى فلاسفه خواسته‏اند نوعى تفکر عرضه نمایند که ایمان‏زا و آرمان‏خیز بوده باشد.(70)
به هر حال، گرایش‏هاى والا و معنوى و فوق حیوانى انسان، آن‏گاه که زیربناى اعتقادى و فکرى پیدا کند، نام «ایمان» به خود مى‏گیرد.(71)
اینک اصلى‏ترین جاذبه‏هاى معنوى، که تا امروز شناخته شده و مورد قبول است، بیان مى‏گردد:(72)
اصول جاذبه‏هاى معنوى
1ـ حقیقت جویى
این گرایش را مى‏توان «علم‏طلبى» یا «دریافت واقعیت جهان» نیز نامید. انسان، دانش و آگاهى را تنها از آن نظر که او را بر طبیعت مسلّط مى‏کند و به سود زندگى مادى اوست، نمى‏خواهد، بلکه نفس دانایى و آگاهى براى انسان مطلوب و لذت بخش است. علم گذشته از این که وسیله‏اى است براى بهتر زیستن و براى خوب از عهده مسؤولیت برآمدن، فى حد نفسه نیز مطلوب بشر است. انسان اگر بداند رازى در وراى کهکشان‏ها وجود دارد و دانستن و ندانستن آن تأثیرى در زندگى او ندارد، باز هم ترجیح مى‏دهد که آن را بداند. انسان طبعا از جهل فرار مى‏کند و به سوى علم مى‏شتابد.
این گرایش فطرى به گونه‏اى است که انسان را به کشف واقعیت‏ها و درک حقایق هستى و اشیا، همان گونه که هستند، مى‏کشاند. از دعاهاى منسوب به پیغمبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله است که مى‏فرمودند:
«اللّهمَّ اَرنِى الأشیاءَ کما هِى»؛(73) خدایا اشیاء را همان گونه که هستند به من نشان بده.
اساسا هدف «حکمت و فلسفه» همین است و دلیل این که بشر دنبال فلسفه رفته است به موجب همین حس بوده که مى‏خواسته حقایق اشیا را درک کند. نام این حس را مى‏توان «حس فلسفى» هم گذاشت و از نظر فیلسوفان، مسأله حقیقت‏جویى، همان کمال نظرى انسان است و انسان بالفطره مى‏خواهد کمال نظرى پیدا کند؛ یعنى حقایق جهان را درک کند. این حس کم و بیش در همه افراد بشر وجود دارد. البته مثل همه حس‏هاى دیگر در افراد شدت و ضعف دارد و نیز بستگى دارد به این که انسان چه قدر آن را تربیت کرده و پرورش داده باشد. کسانى که از این حس استفاده کرده و آن ار در خود زنده نگه داشته‏اند، به مرحله‏اى مى‏رسند که لذت علم و کشف حقیقت براى آن‏ها برتر از هر لذت دیگرى است، چنان که در مورد مرحوم سید محمد باقر حجة الاسلام شفتى اصفهانى و نیز در مورد پاستور نقل کرده‏اند که در شب زفافشان، چنان جاذبه علم و مطالعه و تحقیق، آن‏ها را به خود کشید که عروس خود را فراموش کردند.
2ـ گرایش به خیر و فضیلت
این گرایش از مقوله «اخلاق» است؛ یعنى امورى که انسان به گونه فطرى به آن‏ها گرایش دارد، نه به دلیل این که منفعت‏زاست و نیاز مادى او را تأمین و یا زیانى از او دفع مى‏کند بلکه از آن نظر که معتقد است آن امور فضیلت و خیر عقلانى است؛ منفعت، خیر حسّى است و فضیلت خیر عقلى. به طور کلى، گرایش به فضیلت دو نوع است: فردى و اجتماعى. فردى مثل گرایش انسان به راستى از آن نظر که راستى است و در مقابل، تنفّر از دروغ، گرایش به تقوا و پاکى، گرایش به نظم و انضباط، گرایش به تسلط بر نفس (مالکیت نفس) و برخود مسلط بودن و حتى شجاعت ـ به معناى قوّت قلب ـ نه زور بازو که آن از مقوله اخلاق نیست ـ شجاعت در مقابل جبن ـ و مثل این‏ها. اجتماعى هم مانند گرایش به تعاون، کمک به دیگران، با یکدیگر یک کار اجتماعى کردن، گرایش به احسان و نیکوکارى، گرایش به فداکارى، گرایش به ایثار:
«ویُؤثرونَ على اَنفسِهم ولو کانَ بِهم خصاصةٌ» (حشر: 9)؛ دیگران را بر خود مقدّم مى‏دارند، در حالى که کاملاً احتیاج دارند به چیزى.
«ویُطعمونَ الطّعامَ على حُبِّهِ مِسکینا و یَتیما و اسیرا اِنّما نُطعمکُم لِوجه‏اللهِ لانُریدُ مِنکُم جزاءً و لاشَکورا» (انسان: 8 و 9)؛ و به خاطر دوستى خدا به فقیر و اسیر و یتیم طعام مى‏دهند و مى‏گویند ما فقط براى خدا به شما طعام مى‏دهیم و از شما هیچ پاداش و سپاسى نمى‏خواهیم.
اخلاق و آنچه بدان وابسته است، از نیازهاى دایمى انسان است. این نیاز دایمى، پیوسته در کشاکشى بى‏امان و نبردى پایان‏ناپذیر در میدان جاذبه‏ها و دافعه‏ها و گرایش‏هاى مثبت و منفى قرار دارد. ولى گرایش به رفتارهاى اخلاقى در جنبه مثبت و خیر وجود انسانى قرار دارد و بر همین اساس، گفته مى‏شود: گرایش به خیر و فضیلت سرچشمه‏اى فطرى دارد؛ از وجدان اخلاقى انسان ناشى مى‏شود که پیوسته مى‏خواهد بسیارى از کارها را فقط در جهت این که «ارزش اخلاقى» دارد و «خیر اخلاقى» است، انجام دهد.
از آن جا که گرایش به رفتارهاى اخلاقى در جنبه مثبت و خیر وجود انسانى قرار دارد، بروز آن‏ها نیز از انسان‏هاى معتقد به اصول و احکام دینى و اخلاقى بیش‏تر انتظار مى‏رود و از همین روست که انسان‏هاى نیک‏اندیش و روشن‏ضمیر این رفتارها را بیش از دیگران مورد تحسین و تشویق قرار مى‏دهند.
3ـ گرایش به جمال و زیبایى
گرایش به جمال و زیبایى‏آفرینى که نامش هنر است ـ به طور مطلق، در انسان وجود دارد و هیچ کس از این حس خالى نمى‏باشد و اصولاً علاقه به زیبایى به عنوان یک بعد از ابعاد معنوى ویژه انسان مطرح است و قسمت مهمى از زندگى انسان را زیبایى تشکیل مى‏دهد. انسان زیبایى را در همه شؤون زندگى دخالت مى‏دهد؛ دوست دارد قیافه‏اش زیبا باشد؛ نامش زیبا باشد؛ لباسش زیبا باشد؛ خطش زیبا باشد؛ خیابانش و شهرش و مناظر جلوى چشمش زیبا باشد و خلاصه مى‏خواهد هاله‏اى از زیبایى تمامى زندگى‏اش را فراگیرد.
خود قرآن، یکى از جهات آیت بودن آن و نیز یکى از بزرگ‏ترین عوامل مؤثر در جهانى شدن آن، عامل زیبایى ـ یعنى فصاحت و بلاغت فوق العاده آن ـ است.
4ـ گرایش به خلاّقیت و ابداع
این گرایش در انسان هست؛ مى‏خواهد خلق کند و بیافریند، چیزى را که نبوده است به وجود بیاورد. خلاّقیت و ابداع نیز مثل علم، هم وسیله‏اى است براى تأمین نیازهاى زندگى و هم خودش براى انسان هدف و براى ذات خویش مطلوب است. به طور کلى، ابتکار در هر قسمتى، خودش خلق است. ابتکار در برخى کارها به معناى خلق روش است و در برخى به معناى خلق چیز دیگر تا ابتکار در ارائه یک نظریه که به معناى خلق آن است.
5ـ عشق و پرستش(74)
«عشق» غیر جسمانى ریشه در روح و فطرت انسان دارد و به عنوان برترین تجلّیات روح آدمى و اصیل‏ترین ابعاد وجود اوست. عشق تعلّق قلب و میل مفرط است و به معناى فرط حبّ و دوستى است. عشق چیزى است مافوق محبتى که در حدّ عادى در همه انسان‏ها وجود دارد؛ چیزى است که انسان را از حالت عادى خارج مى‏کند و توجه او را منحصر به معشوق مى‏کند. عرفا نیز معتقدند عشق امرى است که اگر رخ دهد، در انسان وحدت و تمرکز ایجاد مى‏کند؛ یعنى او را از هزاران رشته تعلق جدا کرده، به خدا وصل مى‏کند.(75)
صدر المتألهین رحمه‏الله مى‏فرماید: عشق حقیقى محبت خداوند و صفات و افعال اوست.(76)
امام خمینى رحمه‏الله مى‏فرماید: فطرت عشق به کمال در همه افراد بشر موجود است، اگر چه در تشخیص کمال و این که محبوب و معشوق کیست و کمال حقیقى در چیست با یکدیگر اختلاف دارند. کمال مطلق معشوق همگان است و از آن جا که جز ذات حق کمال و جمال مطلقى در کار نیست، پس همه خواهان و عاشق ذات حق هستد.(77)
«پرستش» یعنى این که عشق انسان را به مرحله‏اى مى‏رساند که مى‏خواهد از معشوق خدایى بسازد و از خود بنده‏اى؛ او را هستى مطلق بداند و خود را در مقابل او نیستى حساب کند. بر این اساس، عشق واقعى از پرستش جدا نیست. انسان هرگاه به چیزى عشق روحانى پیدا کند، این، زنده شدن همان عشق حقیقى به ذات مقدس بارى تعالى است که به این صورت پیدا شده. ابراز محبت نسبت به پروردگار و خضوع در مقابل او در واقع شیوه ارضاى نیاز به پرستش است.(78)
دسته‏بندى نهایى و جامع
این دسته بندى، که بر اساس یک طرح جامع انجام گرفته، جدیدترین تقسیم‏بندى از انگیزه‏هاى نفس آدمى است که تا کنون مشاهده شده و از همین رو، با توضیح بیش‏تر به صورت کلى معرفى مى‏شود.(79)
طبق این طرح، تنها یک «ابر انگیزه» وجود دارد که منشأ یا منبع همه انگیزه‏هاى نفس آدمى است و انگیزه «حب ذات» یا «خوددوستى» نامیده مى‏شود.
در طرح مذکور، نخست به عنوان اولین و اصلى‏ترین انشعاب از «حبّ ذات»، تمامى انگیزه‏هاى نفس به دو نوع کلى تقسیم مى‏شود:
1. نوع اول شامل همه انگیزه‏هاى نفس بجز «خدادوستى» مى‏شود.
2. نوع دوم نوع منحصر به فرد (انگیزه خدادوستى) است.
انگیزه‏هاى نوع اول به سه دسته اصلى با شعبه‏ها و جلوه‏هاى گوناگون تقسیم مى‏شود:
الف. انگیزه حبّ بقا: این انگیزه در اصل، ریشه فطرى دارد، ولى شکل گرفتن و جهت‏یابى آن در گرو یک عامل بیرونى و غیرفطرى است. یعنى «علم و شناخت» انسان. درجات گوناگون معرفت مى‏تواند موجب ظهور و شکوفایى آن در دو شکل شود:
اول. بر اساس بینش مادى و شناختى نادرست از انسان و جهان، انگیزه حب بقا خود را به صورت حرص به دنیا و آرزوى دراز و محبت شدید به داشتن عمر طولانى نشان مى‏دهد تا آینده محدود دنیوى او را تضمین کند.
دوم. بر اساس شناخت عمیق و صحیح از انسان و جهان و پى بردن به اصالت زندگى اخروى در مقابل زندگى گذراى دنیوى، انگیزه حب به بقاى خود را به صورت عدم وابستگى به دنیا و تمایل نسبت به امور اخروى، که تضمین کننده آینده ابدى اوست، نشان مى‏دهد.
ب. انگیزه کمال‏خواهى (حب کمال): بر اساس این انگیزه، انسان جداى از بقا و استمرار اصل زندگى، به دنبال نوعى افزایش کمّى یا کیفى و یا شکوفایى است و مى‏خواهد چیزهایى را به دست آورد و بهره وجودى‏اش بیش‏تر شود.
کمال‏خواهى انسان دو شعبه عمده دارد و در دو میل نیرومند، بروز مى‏کند و شکوفا مى‏شود:
اول. انگیزه قدرت‏طلبى: این انگیزه فطرى داراى شعبه‏هاى گوناگونى است؛ از قبیل: ریاست‏طلبى، سلطه‏جویى ـ حتى بر همه زمین و کرات آسمانى ـ شخصیت‏طلبى، استقلال‏خواهى، میل به احترام یا نگه‏داشتن حرمت و عزّت‏طلبى، میل به آزادى و نیز قدرت‏هایى از قبیل قدرت نفس یا قدرت اراده و تسلط بر خویشتن، یا قدرت بر مهار خواهش‏ها و هواهاى نفسانى و قدرت روحانى حاصل شده از طریق ریاضت و سرانجام قدرتى که اولیاى خدا در جست‏وجوى آن هستند؛ یعنى «قدرت لایزال و قدرت مطلق الهى» که از طریق قرب به خدا مى‏خواهد قدرت او شعاعى از قدرت خدا شود و قدرت الهى در او تجلى یابد.
دوم. انگیزه حقیقت‏جویى (علم دوستى، آگاهى‏طلبى و حس کنجکاوى): این انگیزه نیز مثل قدرت‏طلبى ریشه در حب نفس دارد؛ زیرا علم نیز همچون قدرت، یکى دیگر از ابعاد سه‏گانه هرم نفس را تشکیل مى‏دهد و انسان چون خود را دوست دارد پس قدرت و علم را نیز دوست دارد. رشد و شکوفایى و توسعه علوم و رشته‏هاى تخصصى و گسترش و غناى فقهى و فلسفى و علمى و آثار آن و نیز اختراعات و اکتشافات و دستاوردهاى صنعتى، همه نتایج روح علم‏طلبى و انگیزه حقیقت جویى انسان است.
ج. انگیزه لذت جویى (کام‏جویى یا حبّ لذت): دایره این انگیزه بسیار وسیع است و شعبه‏ها و فروع متنوع و گوناگونى پیدا مى‏کند و در کل، مى‏توان همه آن‏ها را به سه بخش متمایز تقسیم نمود:
اول. غرایز: منظور، تمایلات ویژه‏اى است که به بدن مربوط مى‏شود و هدف آن‏ها تأمین نیازهاى مادى و جسمانى انسان است. مهم‏ترین این گرایش‏ها عبارت است از: غریزه تغذیه، غریزه جنسى، غریزه تشنگى و غریزه دفاع. دو غریزه نخست به شعب و فروع گوناگون و متنوعى تقسیم مى‏شود؛ مثل شهوات و تمایلات گوناگون نسبت به مزه‏ها، طعم‏ها، بوها و رنگ‏هاى مطبوع اغذیه.
دوم. جمال دوستى و زیبایى‏طلبى که داراى شاخه‏هاى اصلى و شعب فرعى فراوانى است:
الف) جمال‏هاى محسوس که داراى سه شعبه است: نخست. علاقه به زیبایى طبیعى جمادات و طبیعت بى‏جان؛ دوم. علاقه به زیبایى موجود در گیاهان، بوستان‏ها و جنگل‏ها؛ سوم. علاقه به جمالى که در حیوانات و انسان وجود دارد و آثار عمیق آن در انسان‏ها و جوامع انسانى به صورت‏هاى گوناگون بروز مى‏کند و در مواردى، سرنوشت زندگى انسان را بکلى دگرگون و احیانا همه نیروى انسانى را در یک جهت خاص، مفید یا مضرّ بسیج مى‏نماید.
ب) جمال‏هاى خیالى که شعرا و دیگر اصناف اهل ذوق و هنر با آن‏ها مرتبطند؛
ج) جمال‏هاى عقلى که قوه عاقله آن را از نظم و انتظام و کمال موجودات درک مى‏کند؛
د) جمال عرفانى و وجودى، با این بینش که همه هستى زیباست و هر موجودى که کامل‏تر و از بهره وجودى بیش‏ترى برخوردار باشد، انسان از درک آن بیش‏تر لذت مى‏برد. به همین معنا، جمال را به ذات الهى نیز نسبت مى‏دهیم و کسانى که مشاهدات توحیدى دارند یک باب از مشاهداتشان به اسما و صفات جمال الهى مربوط مى‏شود.
سوم. عواطف: احساساتى است که در ارتباط با یک موجود زنده و ذى‏شعور دیگر در نفس انسان تحقق مى‏یابد و وى را وا مى‏دارد تا به نفع آن موجود گامى بردارد و یا دست کم، با وى اظهار هم‏دردى و ترحم و یگانگى کند و به خاطر آن‏ها، انسان از خدمت دیگران لذت مى‏برد.
عواطف نیز داراى شعبه‏هاى گوناگونى است؛ از قبیل: انس نسبت به دوستان، خویشاوندان و یا حتى در برخى شرایط، نسبت به شخص بیگانه، احساس ویژه مادرى نسبت به فرزند، احساس خاص پدرى، احساس همسر نسبت به همسر، احساسى که انسان نسبت به بیماران، ضعیفان و فقیران پیدا مى‏کند.
چهارم. احساسات و انفعالات: این دسته از تمایلات سطحى‏ترین آشکارترین و مرتبه از مراتب نفس را تشکیل مى‏دهد که متأثر از سایر شؤون و خواسته‏هاى نفس مى‏باشد. احساسات و انفعالات شامل حالات ذیل مى‏شود:
الف) حالت «حزن و اندوه»: این حالت انفعالى وقتى در سطح نفس پدید مى‏آید که انسان چیزى را دوست دارد و براى رسیدن به آن تلاش مى‏کند، اما به خواسته خود نمى‏رسد.
حالت «شادى» حالتى است در مقابل حالت پیشین که هنگام رسیدن انسان به خواسته‏اش براى او ایجاد مى‏شود.
ب) حالت «خوف» حالت انفعالى است که وقتى براى انسان ایجاد مى‏شود که احساس کند خواسته‏هایش به خطر افتاده است و یا متوجه شود که احتمالاً باید از محبوب و مطلوب خود جدا شود و آنچه را که با رنج و تلاش به دست آورده است از دست بدهد.
حالت «امنیت»: در مقابل حالت پیشین است؛ یعنى وقتى در انسان ایجاد مى‏شود که خطرى وى و خواسته‏هایش را تهدید نکند و یا عامل خطرناک و تهدید کننده‏اى را در پیش رو و مسیر زندگى خویش نیابد.
ج) حالت «امید» و دل‏گرمى به کار که وقتى در نفس انسان حاصل مى‏شود که شخص، تلاش‏هاى خود را در رسیدن به هدف و مطلوب خویش مؤثر تشخیص دهد.
حالت «یأس» و ناامیدى و دل‏سردى از کار، که حالتى است مقابل حالت پیشین و وقتى در نفس انسان ایجاد مى‏شود که انسان تلاش‏هاى مذکور را بى‏ثمر و بى‏فایده تشخیص دهد.
خدادوستى؛ نوع منحصر به فرد انگیزه‏هاى نفس
فراتر و برتر از همه دل‏بستگى‏ها، میل نهایى ویژه‏اى در ژرفاى وجود انسان نسبت به خدا وجود دارد که متأسفانه براى بسیارى از روان‏شناسان ناشناخته مانده است. این میل، نه از گونه احساس و نه از گونه عواطف، بلکه از این هر دو نیز لطیف‏تر و پنهان‏تر است. و از آن جا که کمال نهایى انسان به آن وابسته است، شکوفا کردن آن نیز اختیارى و به دست خود انسان میسور است.(80)
از انگیزه «خدادوستى» تعبیرهاى دیگرى نیز مى‏شود؛ مثل «حب الهى»، «میل خداخواهى»، «انگیزه خداجویى»، «انگیزه کمال‏مطلق طلبى»؛ چنانچه به دلیل ویژگى و امتیاز خاصش نسبت به سایر انگیزه‏هاى انسان، گاه از آن به عنوان «فراانگیزه» یاد مى‏شود.
انواع خدادوستى
حبّ الهى در دل انسان‏ها صورت‏هاى گوناگونى دارد و ممکن است به سه صورت مورد نظر واقع شود:
1. به عنوان یک نیروى محرّک ناآگاهانه که در عمق فطرت انسان و در درون نفس وى جاى دارد، هرچند خود انسان از وجود آن غافل است و نسبت به آن توجه ندارد.
2. حب آگاهانه‏اى که براى افراد متعارف حاصل مى‏شود و همه مؤمنان کم و بیش از آن برخوردارند. این حبى است که اصالتا و ذاتا به بهره‏مند شدن از نعمت‏ها و دفع ناملایمات و ثانیا به خداوند قادر تعلق مى‏گیرد.
3. مرتبه کامل محبت الهى که براى اولیاى خدا و کسانى که مرتبه معرفتشان درباره خداى متعال کامل شده و ـ به اصطلاح عرفانى ـ به مقام «توحید» رسیده‏اند، حاصل مى‏شود و خدا را به خاطر خودش دوست دارند.
آنچه در بالا از محبت نفس نسبت به خدا گفته شد، یک نکته عرفانى و بالاتر از حدّ «روان‏شناسى متعارف» مى‏باشد. در واقع، مى‏توان گفت: همین محبت و معرفت یا خدادوستى و خداشناسى فطرى است که وى را به سوى یک مقصد نهایى و متعالى مى‏کشاند و در جوار رحمت حق قرار مى‏دهد، هرچند که خود شخص از وجود این عامل نیرومند روانى و نفسانى غافل است و نمى‏داند این عامل چیست و او را به کدام مقصد حرکت مى‏دهد. به تعبیر دیگر، آنچه انسان به آن آگاهى و توجه دارد «حب ذات» است و محبت فطرى «خدادوستى» در عمق آن قرار دارد. به عبارت دیگر، حب ذات پدیده‏اى است نفسانى و روانى که در عمق آن، خدادوستى مستتر است. خدادوستى از رهگذر حب ذات یا خوددوستى به صورت مخفى و ناآگاهانه نقش خود را ایفا کرده، انسان را به سوى مقاصد متعالى سوق مى‏دهد.(81)
منبع انگیزه‏ها و تنظیم کننده آن
گرچه بحث درباره نیروهاى روحى مؤثر در ایجاد انگیزه و ویژگى‏هاى آن‏ها و نیز چگونگى شکل‏گیرى فرایند انگیزش در درون آدمى، از دیدگاه اسلام، بحث خاص خود را مى‏طلبد، ولى از باب نمونه، به یک مورد از سخنان پیشوایان معصوم علیهم‏السلام در این باره اشاره مى‏شود:
حضرت على علیه‏السلام در نهج‏البلاغه، با بیانى بلند و ژرف درباره قلب، آن را عجیب‏ترین عضو بدن آدمى شمرده، به تبیین عناصر متضاد موجود در آن و تعدیل آن‏ها مى‏پردازند:
«لقد علّقَ بنیاطِ هذا الانسان بضعةٌ هى اَعجبُ ما فیه: وذلکَ القلبُ. وذلکَ أنّ له مِوادّ اَمِنِ الحکمةِ وأضدادا مِن خلافها؛ فاِن سنحَ له الرّجاءُ اذلّه الطّمعُ، واِن هاجَ بِه الطَمعُ اَهلَکَهُ الحِرصُ، واِن ملَکهُ الیأسُ قتلَه الاَسفُ، وإن عرضَ له الغضبُ اِشتدّ بِه الغیظُ، واِن اَسعَدَهُ الرِّضى نِسىَ التّحفَُظُ واِن غَالهُ الخَوفُ، واِن اتّسعُ له الامرُ استلبته العِزّة، واِن عضّتُه الفاقةُ شغله البلاءُ، واِن جهدَه الجوعُ قعد به الضّعف، واِن افرَطَ بِه الشّبُع کظّتهُ البِطنة، فکلُّ تقصیرٍ به مضرٌّ، وکلُّ اِفراط له مفسدٌ.»(82)
«در درون سینه انسان، قطعه گوشتى آویخته است که عجیب‏ترین اعضاى وجود او مى‏باشد و آن قلب اوست. و این شگرفى به دلیل آن است که انگیزه‏هایى از حکمت و ضدش در آن جمع است: هرگاه آرزوها در آن ظاهر شود، طمع او را ذلیل خواهد کرد و هنگامى که طمع در او به هیجان آید، حرص او را هلاک مى‏کند و هنگامى که یأس مالک او گردد، تأسف او را از پاى درمى‏آورد و هرگاه غضب بر او مستولى شود، خشمش فزونى مى‏گیرد و هرگاه از چیزى راضى گردد، جانب احتیاط‏کارى او را به خود مشغول مى‏دارد و هرگاه مصیبتى بر او برسد، بى‏تابى او را رسوا مى‏سازد و اگر مالى بیابد، بى نیازى او را به طغیان وامى‏دارد و اگر فقر دامنش را بگیرد، مشکلات او را به خود مشغول مى‏دارد و اگر گرسنگى پیدا کند، از ناتوانى زمین‏گیر مى‏شود و اگر پرخورى کند، شکم‏پرى او را به رنج انداخته، راه نَفَس را بر او مى‏بندد و به طور کلى، هرگونه کمبود به او زیاد مى‏رساند و هرگونه زیادى او را فاسد مى‏سازد.» (83)
••• پى‏نوشت‏ها
1 - Motive.
2 - Need.
3 - Hersey paul & Kenneth H. Blanchard, Management of organizational Behavior, Utilizing Human Resources, 6th Ed., (prentice Hall international, U.S.A.,1993) P.20
4 - Robbins, Stephen P. , Organizational Behavior, Concepts, controversies, and Applications , 6th Ed., (Prentice - Hall international Editions, U.S.A., 1993) P.205.
5 - impulse.
6 - Ibid.
7- Goal
8- Hersey paul & Kenneth H. Blanchard, op.cit, P.20.
9ـ ریتال اتکینسون، و ریچارد س. اتکینسون و ارنست ر. هیلکارد، زمینه روان‏شناسى، ترجمه جمعى از مترجمان، چاپ ششم، رشد، ج 1، ص 509 به نقل از بولز، 1975.
10 - Hersey paul & Kenneth H. Blanchard, op.ut.) P.25.
11ـ على رضائیان، «معماى مدیریت»، دانش مدیریت،ش.31،ص 87، به نقل ازفردلوتانز، ص231.
12ـ همان،به نقل از استیرزوپورتر،، ص 5 و 6.
13ـ استیفن پى رابینز، مدیریت رفتار سازمانى، مؤسسه مطالعات و پژوهش‏هاى بازرگانى، 1374، ج 1، ص 314.
14ـ على‏رضائیان، همان،ص 88،به‏نقل‏از:ترنس آر.میچل، ص 81.
15ـ همان، به نقل از، زیلاگیى و والاس، ص 88.
16- Arousal.
17- Choice.
18ـ ر.ک به: ترنس آر.میچل؛ مردم در سازمان‏ها / زمینه رفتار سازمانى، ترجمه حسین شکر کن، تهران، رشد، 1373، ص 236 ـ 235 / دانش مدیریت، ش. 31، ص 91 اتکینسون و هیگارد، همان، ج 1، 512 ـ 510 کتزل و تامپسون، 53 و144 مورى،77ـ83 کرتینز و کینیکى، ص 165.
19- Edvard, Management, 5th Ed., (Englewood Cliffs, Prentice - Hall international, U.S.A. 1992 ) P.441.
20ـ دیوید جى. چرینگتون،؟ ص 166
21ـ دان هلى جل و دیگران، ص 206/ استونر و فریمن، ج 3، ص 972
22ـ على‏رضائیان،دانش مدیریت،ش.31 ص 94
23ـ اتکینسون‏وهیلگارد،همان،ج 1، ص 517 و 559
24ـ اریک‏فروم،الدّین والتحلیل النفسى،ص 8
25ـ محمد عثمان نجاتى، قرآن و روان‏شناسى، ترجمه عباس عرب، مشهد، بنیاد پژوهش‏هاى‏اسلامى‏آستان قدس‏رضوى،1376،ص50.
26ـ «تله‏پاتى» همان تبادل خاطره و یا اندیشه با شخص‏دیگر است که گاهى دور از انسان نیززندگى‏مى‏کند.
27ـ «توهم» یعنى ادراک غیر مستقیم محسوسات، یعنى ادارک چیزهایى که از انسان دورند و با حواس ظاهرى حس و درک نمى‏شوند.
28ـ محمد عثمان نجاتى، همان، ص 25
29- phenomenological.
30ـ همان، ص 51 ـ 50
31ـ نگارنده در رساله کارشناسى ارشد خود این بحث را مورد بررسى و نقادى قرار داده است.
32ـ مفاهیم مرادفى که در این‏جا ارائه شده، به حسب یک پژوهش ابتدایى گردآورى شده و مسلّما در تحقیقات جامع‏تر، مفاهیم بیش‏ترى به دست خواهد آمد. به علاوه، در این‏جا بحث از مرادفات «انگیزش، انگیزه و نیاز» تنها در چهارچوب کاربرد قرآنى و در محدوده شمارش و استخراج معناى لغوى و ترجمه آیه مربوطه، ارائه شده است و در این میان، مفاهیم بلند کلامى، اخلاقى و فلسفى وجود دارد که هر کدام بحثى مستقل مى‏طلبد. در بعضى از آیاتى هم که خواهد آمد، چندین مفهوم از مفاهیم مرادف انگیزه و نیاز، با هم در یک آیه به کار رفته که این خود موجب مى‏گردد مفاد آیه پیچیده‏تر و عمیق‏تر گردد. روشن است که این موارد تأمل و دقت به مراتب بیش‏ترى مى‏طلبد. از جمله آیه نهم سوره فاطر است که مفاهیم شش‏گانه «اثاره»، «نشور» «احیاء»، «اماته»، «ارسال» را در خود جاى داده است. ر.ک به: راغب اصفهانى، المفردات فى غریب القرآن،...، لسان العرب، فخرالدین الطریحى، مجمع البحرین و برخى تفسیرها و معجم‏هاى موضوعى.)
33ـ فخر الدین الطریحى، پیشین، بیروت، دار المکتبة الهلال، 1985، ج 3، ص 238
34ـ سه مورد دیگر عبارت است از: بقره: 71؛ روم: 9 و 48.
35ـ راغب اصفهانى، تحقیق و ضبط محمد سید گیلانى، تهران، المکتبة المرتضوى، ص 52 ـ 53
36ـ مجمع البحرین، ج 2، ص 244
37ـ لسان العرب، ج 2، ص 46
38ـ همان، ج 2، ص 126 / مجمع البحرین، ج 4، ص 199
39ـ لسان العرب، ج 3، 19
40ـ مجمع البحرین، ج 5، ص 17
41ـ لسان‏العرب، ج 14، ص 140 / مجمع‏البحرین، ج 3، ص 493
42ـ لسان العرب، ج 6، ص 434 / مجمع البحرین، ج 5، ص 88
43ـ مجمع البحرین، ج 2، ص 579
44ـ لسان العرب، ج 6، ص 139
45و46ـ المفردات فى غریب القرآن، 198/ ص 478
47ـ لسان العرب، ج 13، ص 234
48ـ المفردات فى غریب القرآن، ص 82
49ـ مجمع البحرین، ج 1، ص 262
50ـ لسان العرب، ج 7، ص 230
51ـ المفردات فى غریب القرآن، ص270 / مجمع البحرین، ج 1، ص253
52ـ جعفر سجادى، مصطلحات فلسفى صدر الدین شیرازى ملاّ صدرا، تهران، نهضت زنان مسلمان، 1360، ص 131 / صدر المتألهین شیرازى، اسفار اربعه، ج 4، ص 120
53ـ لسان العرب، ج 3، ص 378 ـ 379
54ـ لسان‏العرب، ج 10، ص 299 / مجمع‏البحرین، ج 3، ص 441
55ـ مأخذ این بحث معارف قرآن، استاد محمد تقى مصباح یزدى، ص 431 ـ 34 با تلخیص است.
56ـ «بعثت» و «نبوت» نیز از مبانى انگیزش از دیدگاه اسلام محسوب مى‏شود. به علاوه، انبیا علیهم‏السلام در برانگیختن انگیزه‏ها نیز نقش شگرفى ایفا مى‏کنند و اصولاً بر اساس مستندات قرآنى و روایى، شکوفایى و رشد فطرت خداجویى انسان، هدف اساسى بعثت و وظیفه مهم پیامبران الهى علیهم‏السلام شمرده مى‏شود.
57ـ شیخ صدوق، علل الشرایع، منشورات المکتبة الحیدریة 1385 ق.، ج 1، باب 6، ص 4
58ـ مرتضى مطهرى، مجموعه آثار، چاپ پنجم، صدرا، 1373، ج 3، ص 515
59ـ محمد تقى جعفرى، «یک بحث بنیادین در ریشه‏هاى انگیزش براى فعالیت‏هاى مدیریت در جامعه اسلامى ونقد نظریه انگیزش در دوران معاصر»، ر.ک: نگرشى بر مدیریت در اسلام، مجموعه مقالات، ص172.
60ـ به نظر مى‏رسد هم علوم انسانى رایج از بیان و پاسخ‏گویى به نیازهاى واقعى انسان عاجزند و هم مکتب‏ها و مسلک‏ها و دین‏ها و آیین‏ها ناتوانى خود را نشان داده‏اند و تنها دین اسلام است که این توان را داراست.
61ـ مرتضى مطهرى، سیرى در سیره نبوى، ص 20
62ـ مرتضى مطهرى، مجموعه آثار، ج 3، ص 385
63ـ محمدتقى فلسفى، کودک از نظر وراثت و تربیت، چاپ دوازدهم، تهران، هیأت نشر معارف اسلامى، 1362، ص 300
64ـ محمد تقى مصباح یزدى، معارف قرآن، قم، انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى رحمه‏الله ، 1376، ص 422ـ423 / همو، انسان‏شناسى، همان جا، ص 113 ـ 114
65ـ مجموعه آثار، ج 3، ص 183
66ـ مأخذ دسته‏بندى‏هاى سوم تا نهم: محمد تقى مصباح، معارف قرآن، ص 429 ـ 430 و همو، انسان‏شناسى، ص 114
67ـ ناصر مکارم شیرازى، «ویژگى‏هاى مدیریت اسلامى» ر.ک به: نگرشى بر مدیریت در اسلام، مجموعه مقالات، ص 93
68ـ مجموعه آثار، ج 3، ص 490، اقتباس و ج 2، ص 275
69ـ مجموعه آثار، ج 3، ص 491
70ـ البته فیلسوفان نیز هنگامى مى‏توانند تفکرى را عرضه‏کنندکه با تکیه بر وحى و یا فطرت سلیم بشرى باشد.
71ـ همان، ج 2، ص 24
72ـ مجموعه آثار، ج 2، ص 275 ـ 277 و ج 3، ص 492 ـ 499، که در بخش «خیر و فضیلت» با اضافاتى از دیگر منابع همراه است.
73ـ عوالى اللئالى، ج 4، ص 132
74ـ از مرحله واقعى این گرایش، گاه به «حس خداجویى»، «انگیزه کمال‏مطلق طلبى»، «خدادوستى»، و یا «حبّ الهى» تعبیر مى‏شود. درباره این گرایش، در صفحات بعد توضیحات بیش‏تر خواهد آمد.
75ـ ر.ک به: مجموعه آثار، ج 3، ص 504 ـ 508 و نیز اسفار، ج 3، ص 142 و 571.
76ـ اسفار، ج 3، ص 136
77ـ امام خمینى، چهل حدیث، 157 ـ 158
78ـ مجموعه آثار، ج 3، ص 501 ـ 510 / محمدتقى مصباح، پیش‏نیازها، ص 105
79ـ مطالبى که ذیل این عنوان آمده، خلاصه‏اى گزارش‏گونه از طرح مذکور است که در جلد دوم کتاب اخلاق در قرآن اثر استاد آیة اللّه‏ مصباح یزدى، آمده است.
80ـ محمد تقى مصباح، معارف قرآن، همان، ص 428
81ـ همو، اخلاق در قرآن، تحقیق و نگارش محمد حسین اسکندرى، انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى رحمه‏الله ، 1376، ج 2، ص 71 ـ 72
82ـ نهج البلاغه، حکمت 105
83ـ همان، چ دهم، ترجمه‏وشرح زیر نظر آیة‏الله ناصرمکارم‏شیرازى، به قلم‏محمدجعفر امامى‏ومحمدرضا آشتیانى، نشر مدرسه امام على بن ابى‏طالب علیه‏السلام ، 1375، ج 3، ص 261، قصار 108